ideën – multatuli
IDEEN Vergeet ‘Max Havelaar’. Vergeet ‘Minnebrieven’. Hier komen de ‘Ideën’ van Multatuli ! – een
zowaar bijna veronachtzaamd, nauwelijks te karakteriseren, maar sprankelend
monument van idee en taal.
voorbeschouwing volkskrant en parool
recensies: theaterkrant en volkskrant en rirotoneelrecensies en 8weekly
‘t Barre land en Maatschappij Discordia pakken de handschoen op ! Vergeet ‘ Max
Havelaar ‘. Vergeet ‘ Minnebrieven ‘. Hier komen de ‘Ideën ‘ van Multatuli ! – een
zowaar bijna verontachtzaamd, nauwelijks te karakteriseren, maar sprankelend
monument van idee en taal.
Margijn Bosch, Czeslaw de Wijs, Vincent van den Berg (‘t Barre land) en Jorn
Heijdenrijk (Discordia) brengen de eerste bundel ‘Ideën’ van Multatuli – van 17 tot en
met 26 maart 2016 in Frascati (Amsterdam), komt dat zien ! – voor het eerst in
Nederland op het toneel (met als doel ook de volgende zes bundels op de planken te
brengen).
De ‘Ideën’ zijn verschenen in zeven bundels tussen 1862 – 1877 en zijn voor Multatuli
een zoektocht naar de waarheid. Zo nodig met opoffering van alles wat hem dierbaar
is. Deze gedachte en het losse stramien geven hem de mogelijkheid om er alles in te
publiceren wat hij op het hart heeft: aforismen, politieke commentaren, parabelen,
opmerkingen, herinneringen, voorspellingen, mededelingen, paradoxen, beschouwingen
over godsdienst, de positie van vrouw en arbeider, Indië natuurlijk, literatuur, kunst,
wiskunde en opvoedkunde. Verder heeft hij er een roman en een toneelstuk –
Woutertje Pieterse en Vorstenschool – in verstopt.
‘ De bedoeling van m’n IDEE is, te verzekeren dat ik schryf naar de indruk van ’t ogenblik,
zonder my te bekommeren, noch om verband, noch om homogeniteit, noch om eindelyke
konklusie. Vandaar ook dat ik zo dikwyls van onderwerp verander. Er ligt alzo in dit gebrek
aan methode, een soort van… methode. En deze is — onder zekere gegevens — de
slechtste niet. Wie steeds naar z’n beste weten zegt wat hem voorkomt waar te zyn, kan
nooit met zichzelf in tegenspraak komen. De hieruit voortspruitende harmonie tussen
gedachten die op onderscheiden tydstippen en in geheel verschillende omstandigheden geuit
werden, getuigt misschien voor waarheid, doch ongetwyfeld voor oprechtheid. En juist uit
deze overeenstemming ontstaat ten slotte één geheel, dat klemmender betoogt dan
verhandelingen waarin een onaangenaam parti-pris al te gemaniëreerd tussen kop en staart
is gezet. Verlos ons van de … pleittoon, Heer! ’ Multatuli, voetnoot bij idee 34
Overal liggen vragen, suggesties en oproepen verborgen, prikkels voor de toeschouwer
om verder te denken en in het beste geval ook iets te doen, maar zelden of nooit een
pasklaar antwoord. Multatuli’s gevreesde sarcasme dient hetzelfde doel: ‘Spot met
zogenaamd “heilige” zaken,’ schrijft hij in Idee 395, ‘bewyst niets tegen die zaken, maar
wekt de tragen op, en geeft den vreesachtigen moed: tot nadenken over de vraag: of die
zaken wel heilig zyn.’
Multatuli schrijft in een brief ‘Ik kan met niemand meegaan, men had met my moeten
meegaan.’ Haha, met hem meegaan. Maar dat betekent eigenlijk: zélf nadenken,
ontdekken, onderzoeken, in vraag stellen en elke uitgestippelde weg al bij voorbaat
afwijzen.
Voorgaande zinnen vertolken goed de attitude waarmee ‘t Barre Land en Discordia de
‘ Ideën ’ tegemoet treden: niet met spot, maar onbevreesd! Zowel in het denken als in
doen. Er wordt begonnen met de eerste bundel, er wordt begonnen met de eerste
voorstelling en deze alinea wordt beëindigd met het eerste idee van de
twaalfhondertweeëntachtig (sic!) Ideeën van Multatuli:
Misschien is niets geheel waar, en zelfs dát niet.
Alles wat hem onder ogen kwam, heeft Multatuli in vraag gesteld, gedissecteerd,
bekritiseerd. Soms subtiel, soms grof, maar altijd geniaal meeslepend. En op de
puinhopen van zijn onbarmhartig sloopwerk moest een nieuwe en betere wereld
worden gebouwd. De vraag was alleen: hoe?
Die vraag wordt door door de voorstelling ‘Ideën’ niet beantwoord. Wel wordt de
vraag, meer dan honderdvijfig jaar later, opnieuw aan een publiek voorgelegd.
In de ‘Ideën” gebruikte hij daarbij vooral filosofische argumenten verdeeld over de
genummerde ideeën. We herkennen bijvoorbeeld in de ‘Ideën’ de genummerde logica
uit het werk van Spinoza… en we zetten dat op het toneel af – of combineren dat, zo
je wil – tegen het Jan Klaassen-achtige volkse poppenkastspel in de ideeën waar
‘Woutertje Pieterse’ de hoofdrol speelt. (Trouwens: ‘Over de erwtensoep van Tine: ‘Die
soep heeft hoofdbrekens gekost. Moet er niet groente in? Moet dat eerst in ‘t water staan?
Hoelang kookt zoo iets? En hoe krijg je de schillen er uit, – of moeten die er in blijven? ‘t Is
perfect geworden. Ik zal blij wezen als mijn Fancy (tussen schrijven en uitgeven van “Max
Havelaar” is Multatuli onder deze naam bezig aan ‘de geschiedenis van Wouter
Pieterse’) zoo uitvalt als haar soep.’) Tussen deze twee uitersten speelt de ‘Ideën’ zich af.
De voorstelling ‘Ideën’ is én blijft een onderzoek naar toneelspelen, het wezen van
deze tijd én naar (kunstzinnige) overdracht in het algemeen. Maar ook… als erfgenaam
van het achttiende-eeuwse verlichtingsdenken wordt de voorstelling ‘Ideën’ het toneel
van Multatuli waar anarchie, inventiviteit, levenswijsheid, schaalvergroting,
doortastendheid, kunde, humor, dramaturgie en pointe samenkomen.
De voorstelling zal ‘te velde [trekken] tegen al wat op zedelyk, maatschappelyk en
staatkundig gebied klein, gemeen, bekrompen of benauwd is.’ (Idee 403). De mens was
volgens Multatuli onderdeel van de natuur. Die natuur geeft ons spontane gevoelens en
verlangens. Als die spontane verlangens meteen in een onnatuurlijk keurslijf worden
gedwongen, groeit alles in ons krom of sterft het zelfs af.
Dat laten we ons niet gebeuren…
